Beden'de ki içsel düzen sürekli olarak dış düzene tepki göstermektedir. Düzensizlik bu ikisi dengeden çıktığında oluşur. Iç dünyamızı düzene sokarak dış dünya ile bağlantısını kurarak dengelemek, psikosomatik varlıklar olarak hastalığın oluşumunu da anlamamız gerekmektedir.
Ayurveda'da hastalığı anlamak için önce sağlığın ne olduğunu bilmek gerekir.Sağlıklı olmak, sindirim ateşi (Agni)'nin dengesi, Dosha (Vata-Pitta-Kapha)'nın dengesi, 3 boşaltım kanalı (ter-idrar-dışkı)'nın açık ve dengede olması, duyuların açık ve net olması, beden-zihin ve bilincin birbiriyle uyum içinde çalışıyor olması demektir. Bu fonksyonların dengesi hastalıklara karşı koruyuculuk sağlayan bağışıklık sisteminin iyi çalıştığına işarettir.
Hastalık/Sağlık ve AGNI
Agni, fiziksel-beyinsel ve duygusal tüm "besin"leri enerjiye dönüştüren, sistemi dengeden çıkaran tüm toksinleri ısıtarak incelten ve boşaltımı kolaylaştıran sindirim sistemi ateşidir.Insan, ateşin yanma ve ışıma özelliğine sahip bir varlıktır. Tedavi'nin arınmadan sonra ki diğer önemli ayağı, Agni'yi, yani sindirim sistemini dengeye sokmaktır.. Çok arttıysa biraz azaltmak, zayıfladıysa da güçlendirmek. Agni sağlığın ve gücün temelidir.
Agni yeterli olduğunda, toksin birikmez, tüm iç organlar fonksyonlarını yerine getirebilir, enerji seviyemiz yüksek olur, algı,zihin, duyular ve bilinç canlı, açık, keskin olur. Agni, hafiflik sağlar ve bozulduğunda ise donuk, hantal, isteksiz, yorgun ve bulanık oluruz. Agni yaşam kalitesini belirler. Zeka, anlayış, algılama ve anlama, Cildin rengi , metabolizma ve enzimler de Agniye bağlıdır.
Kişinin kişisel yapısı (Dosha) hastalığın içeriğini belirler. Örneğin Kapha tipinde bir kişi Sinüzit, Akciğer enfeksyonu, Bronşit vb gibi tipik kapha hastalıklarına eğilim gösterir. Pitta ise örneğin mide asidi, ülser, gastrit ve karaciğer problemlerine vb, Vata ise bel ağrısı, gaz, siyatik ve siir hastalıkları vb gibi eğilimler gösterebilir.
Ancak sorunun temeli genelde bilinç'te yatmaktadır. Bilinçaltına yerleşen olumsuz bir düşünce kalıbı zamanla yüzeye çıkarak kendini fiziksel formda görünür kılar. Bastırılmış korku ve endişeler Vata'yı, öfke Pitta'yı, bağımlılık, açgözlülük ve imrenme duygusu ise Kapha Dosha'yı dengeden çıkarır. Bu da bağışıklık sistemi, yani Agni'yi dengesizleştirir.Bazen de tam tersine, sorun önce fiziksel beden'de sonra zihin ve bilinç'te kendini gösterir. Beslenme, yaşam tarzı ve alışkanlıklarımız ile dengeden çıkan Dosha bazı duygu ve düşünceleri tetikleyebilir.Örneğin aşırı uyarılmış bir Vata Dosha korku ve endişe duygusu yaratır, Pitta öfke, nefret ve kıskançlık yaratır veKapha dosha ise elinde kileri bırakamama, bağımlılık ve açgözlülük oluşturur.
Beden ve zihinde oluşan bu dengesizlik ile Ama denilen toksinler birikir. Ama soğuk ve yapışkan bir yapıya sahiptir ve ancak ateşle (Agni) çözülebilir. Bu da Agni'nin dengeli hale getirilmesi ile olur.