İnsan Cinsiyet Hormonları
Majör steroid cinsiyet hormonları –östrojen, progesteron ve testosteron– cinsiyeti ve yaşlanma sürecini kontrol eder. Sağlığın korunmasına yardımcı olur ve duygular ile davranışlar üzerinde derin etkileri vardır. Bütün vücut hücrelerinin yüzeylerinde spesifik hormonların tutunduğu reseptör molekülleri bulunur. Reseptöre bağlanma hücre içinde, hormona ve hücre tipine özgü bir dizi reaksiyona neden olur.
İnsan vücudunda kolesterol, hem progesterona hem de dehidroepiandrosterona (DHEA) çevrilen pregnenolona dönüştürülür. Bu hormonlar sırayla östrojen, testosteron ve diğer hormonlara dönüştürülebilir.
Cinsiyet hormonları, fetusun gelişimi esnasında yüksek seviyelerde üretilir ve daha sonra ergenliğe kadar neredeyse yok olur. Östrojen ve progesteron doğurgan yıllar boyunca yüksek seviyelerde iken, gebelik esnasında aşırı yüksek düzeylerde olur. Yaşlanma sürecinde cinsiyet hormonlarının seviyeleri azalır. Menopozda yumurtlama durduğunda, progesteron üretimi çok düşük seviyelere geriler. Östrojen ve progesteronun vücutta birbirlerini dengeleyen karşıt etkileri vardır. Kadınların pek çoğu hayatlarının çeşitli zamanlarda, hormon dengesizlikleri ya da hormon seviyelerinde ani değişimler yaşar. Menopoz esnasında östrojenin oranı progesterona göre yükselir. Andropoz esnasında testosteronun oranı östrojene göre azalır.
Vücut östrojenin pek çok türünü üretir. Östriol en zayıf östrojendir. Östradiol en aktif östrojendir. Neredeyse vücuttaki her hücrede östradiol reseptörü bulunması, onu hücre ve organ fonksiyonu için aşırı önemli kılar. Östrojen, postmenopozal (menopoz sonrası) kadınlarda yağ hücrelerinden elde edilen testosterondan üretilir. Vücut pek çok farklı türde testosteron da üretir.
DHRT Hormonları
DHRT’de kullanılan hormonlar insan cinsiyet hormonlarına "biyo-özdeş” olarak görülür. DHRT’nin kimyasal formülü insan vücudunda üretilen karşılık geldikleri hormonlara özdeştir. Kimyasal yapıları, etki biçimleri ve hücre yüzey reseptörleri ile diğer hormonlar ile etkileşimleri bakımından insan hormonlarıyla aynı ya da özdeştirler. Reseptörler, vücudun kendi hormonları ile doğal hormonları ayırt etmezler. Bu nedenle doğal hormonlar reseptör alanları için endojen hormonlarla yarışmaktansa, endojen hormonlarını tamamlar ve dengeler. Bunun aksine, geleneksel HRT’de kullanılan sentetik hormonlar işleme tabi tutulur ve kimyasallardan ya da hayvansal ürünlerden sentezlenirler ve biyolojik ya da kimyasal olarak insan hormonlarına özdeş değillerdir. Sentetik hormonlar, bazı reseptörler onları endojen hormonlarla karıştırdıklarından, vücudun kendi hormonları ile yarışabilir ya da onların yerine geçebilirler.
Reçeteli doğal hormonlar genellikle soya fasulyesinden elde edilen stigmasterolden üretilir. Progesteron ya da insan östrojenleri gibi insan hormon türlerine özdeş olması için kimyasal olarak değiştirilmişlerdir. Progesteron ve testosteron DHRT için mikronize edilebilir. Reçetesiz doğal progesteron kremleri genellikle Meksika yam’ından elde edilen diosgeninden üretilir. DHRT hormonları standart dozda ilaçlar hazırlayan ilaç şirketleri için ve kişiye özel ilaç bileşimleri ve formülleri hazırlayan eczaneler için imal edilir. Testosteron genellikle DHEA olarak tedarik edilir. İlaç şirketlerince üretilen DHAE reçetesiz satılmaktadır.
Doğal östriol, östradiol, östrojen ve progesteron aşağıdaki biçimlerde sunulur:
- Oral kapsüller
- Oral tabletler
- Jel kapsüller
- Dil altındaki müköz zar yoluyla emilen pastiller, damlalar ya da spreyler
- Deriye uygulanan transdermal kremler ve jeller
- Enjekte edilebilir solüsyonlar
- Fitiller
- İmplantlar
Östradiollar, yavaş ve sürekli biçimde deri yoluyla karaciğeri atlayarak doğrudan kan dolaşımına östrojen salgılayan deri bantları (Estraderm, Vivelle, Climera) olarak satılmaktadır. Bantlar sürekli olarak takılmalı ve haftada bir veya iki defa değiştirilmelidir.
Vücut tarafından en kolay biçimde, yağ bazlı mikronize oral progesteron kullanılmaktadır çünkü yağ, progesteronu mide asitlerinden korumaktadır. Bazı araştırmalar doğal E vitamini bazının (tokoferol) en etkin ve en az toksik olduğunu ileri sürmektedir. Mineral-yağ bazlı preparatlar etkin biçimde emilemeyebilir ve metabolize edilemeyebilirler.
DHEA olarak testosteron aşağıdaki biçimlerde satılmaktadır:
- Oral tabletler
- Pastiller
- Transdermal ya da vajinal kremler
- Bantlar
DHRT krem ve jelleri, alt boyun, üst göğüs, iç bilek veya eller gibi hızlı kan basıncının olduğu alanlarda deri tarafından hızla emilir. DHRT kremleri ve jelleri için düşük dozlar kullanılır çünkü kan dolaşımına emilimi oral yoldan alımına göre daha etkin biçimde gerçekleştirilir. Transdermal preparatlar, yan etkilerin gerçekleşmesi daha muhtemel olan gastrointestinal sistemi ve karaciğeri atlar. Krem ve jeller sayesinde, belirtilerin düzelmesine göre kişiye özel dozlar kolayca ayarlanabilir.
Düşük-doz doğal progesteron kremler reçetesiz satılmaktadır. Ancak transdermal emilim hastadan hastaya büyük oranda değişiklik göstermektedir. Kuru ciltli, yetersiz kan dolaşımı olan kişilerde deri içinden emilim daha azdır.
Çalışmalar hormonların transdermal uygulanmasının zamanla yüksek kan basıncı seviyelerine yol açabileceğini de göstermiştir. Bu alanda daha fazla çalışma gereklidir ancak bu sebeple bazı doktorlar hormonların transdermal yolla verilmesini tercih etmezler. Bazı DHRT'ler, deriden hızlı emilim için yüksek yoğunluklu östrojen, progesteron ve bazen de propilen glikol bazda testosteron karışımlarından oluşur. Günde sadece 1 ila 4 damla gereklidir.
DHRT Türleri
DHRT'ler genellikle aşağıdaki biçimlerdedir:
- Günlük uygulanan östradiol jel
- 0.3-2.5 mg’lık günlük tabletler biçiminde mikronize etinil östradiol (Estrace)
- Günde iki defa, 1.25 veya 2.3 mg'lık tabletler (Biestrogen) biçiminde östriol (%80) ve östradiol (%20)
- Günlük uygulanan %2.5-5 jel (Triest) veya günde iki defa 1.25 veya 2.5 mg’lık tabletler biçiminde östriol (%80), östradiol (%10) ve östron (%10)
- 50, 100 veya 200 mg’lık yerfıstığı yağı bazlı tabletler ya da kapsüller (oral mikronize progesteron, Prometrium) biçiminde mikronize progesteron
- %5 krem (perkütan progesteron krem) ya da jel biçiminde mikronize progesteron
- Günde iki defa 1.25 mg Triestrogen tablet ve oral mikronize progesteron (50–100 mg) biçiminde bileşik DHRT
- 1.25 - 5 mg’lık tablet biçiminde oral mikronize testosteron
- İç uyluğa ya da testis torbasına günde bir veya iki defa uygulanan %1 krem ya da jel biçiminde mikronize testosteron (Androgel)
Kan dolaşımına önemli oranda karışmayan vajinal kremler, tabletler ve halkalar her ne kadar üriner problemler, vajinal kuruluk ya da vajina duvarında incelme gibi menopoz belirtilerinin tedavisinde faydalı olabilse de, ağrılı cinsel ilişkiye neden olabilirler. Vajinal DHRT'ler genellikle aşağıdaki biçimlerdedir:
- Her bir gramda 0.5 mg mikronize östriol krem (Östriol)
- Her 1 gramda 1 mg mikronize östradiol krem (Estrace)
- Her 90 günde bir değiştirilen, 2 mg’lık hazneli silikon halka biçiminde östradiol (Estring)
- %4 veya 8 oranında progesteron jel (Crinone)
En etkin DHRT'ler reçete gerektirir ve sigorta kapsamında olabilirler.Kadınlarda DHRT’nin dozu ve kullanım süresi, belirtilerin iyileşmesi ile değerlendirilen yanıta göre değişecektir. Kadınlardaki doz menstrüel döngüye uyacak şekilde döngüsel biçimde ayarlanabilir. Normal menstrüal döngüleri olan onlu yaşlardaki ya da genç kadınlardaki hormon dengesizliği belirtileri şunlardır:
- Akne
- Duygu durum değişiklikleri
- Stres sendromları
- Gece terlemeleri
- Uyku bozuklukları
- Premenstrüel sendrom (PMS)
DHRT genellikle, vücut ağırlığında her bir kg (2.2 lb) için 4-6 mg’lık mikronize progesteron kremdir, belirtilere bağlı olarak tüm ay boyunca ya da menstrüasyondan önceki iki hafta süresince günlük olarak boyuna, üst göğüse ve bileklerin içine sürülür. Akne olması durumunda yüz bölgesine uygulanmaz. 20’li ya da 30’lu yaşlarındaki normal menstrüel döngüleri olan kadınlarda hormon dengesizliğinin belirtileri, yukarıdakilere ilaveten şunlardır:
- Zaman zaman ya da postpartum (doğum sonrası) depresyon
- Kısırlık
- Tuz sebebiyle şişkinlik ya da su tutulumu
- Migren baş ağrıları
- Meme hassasiyeti
- Azalan dikkat süresi
- Kilo alımı
- Aşerme
3 ay ila 1 yıllık DHRT genellikle şunlardır:
- Vücut ağırlığında her bir kg için (2.2 lb) günlük 4-6 mg mikronize progesteron krem
- Vücut ağırlığında her bir kg için 6-8 mikrogram östradiol
Düzenli menstrüasyonu olan menopoz öncesi (35 ila 40’lı yaşlardaki) kadınlarda hormon dengesizlikleri yukarıdaki belirtilerin yanı sıra aşağıdakilere neden olabilir:
- Uyku bozuklukları
- Saç dökülmesi
- Ateş basmaları
- Depresyon
- Libido kaybı
- Sindirim problemleri
- Anksiyete
3 ay ila 1 yıllık olan DHRT türleri genellikle şunlardır:
- Vücut ağırlığında her bir kg (2.2 lb) için günlük 4–6 mg mikronize progesteron krem
- Vücut ağırlığında her bir kg (2.2 lb) için günlük 7-9 mikrogram östradiol
DHRT özellikle 40-55 yaşlarındaki perimenopozal (menopoza geçiş evresi) belirtileri olan kadınlar için uygundur. Belirtileri yukarıda listelenenlere benzeyebilir ancak daha belirgin de olabilir. Menstrüasyon kesilmiş ya da döngüler düzensiz olabilir. DHRT genellikle şu biçimdedir:
- Vücut ağırlığında her bir kg (2.2 lb) için günlük 5–7 mg mikronize progesteron krem
- Vücut ağırlığında her bir kg (2.2 lb) için 6-8 mikrogram östradiol.
- Vücut ağırlığında her bir kg (2.2 lb) için 10 mikrogram testosteron kremi, labyaya ve klitoris çevresine uygulanır
Günlük DHRT kullanımı 2 ila 4 aya kadar devam edilir, ardından 5 günlük ara verilir. Menopoz ve menopoz sonrası dönemdeki kadınlar (genellikle 55 ve üzeri) yukarıdaki belirtilerin yanı sıra aşağıdakileri yaşayabilirler:
- Kemik kaybı
- Kardiyak hastalığı
- Üriner inkontinans (idrar tutamama)
DHRT genellikle şu biçimdedir:
- Vücut ağırlığında her bir kg (2.2 lb) için günlük 5–7 mg mikronize progesteron krem
- Vücut ağırlığında her bir kg (2.2 lb) için günlük 6-9 mikrogram östradiol
Erkeklerdeki Belirtiler ve DHRT
Andropozdaki erkeklerde görülen düşük testosteron seviyeleri veya hormon dengesizlikleri belirtileri kadınlardakine benzer. İlave belirtiler şunlar olabilir:
- Yorgunluk
- Gece idrara çıkma
- İktidarsızlık veya ereksiyonun korunabilme yeteneğinde azalma
- Kasa dayalı yeteneklerde azalma
- Kilo verememe
3-14 ay süren bir doğal androjen replasmanı aşağıdakilerden oluşabilir:
- Günde bir veya iki defa 0.5- 5 gr; çeyrek çay kaşığı tentür, Çin veya Kore tıbbında günde üç defa ılık süt içinde günde 5-10 gr çam poleni
- Günde iki defa çeyrek çay kaşığı tentür, lilium davidii (bir zambak türü) çiçeği
- Her gün üçte-bir çay kaşığı panax/tienchi ginseng tentür,
- Günde 300-1,200 mg ısırgan kökü (Urtica dioica)
- 250-500 mg’lık standart hale getirilmiş hap ya da tabletler biçiminde günde üç defa demir dikeni (Tribulus terrestris)
- Günde 5-50 mg pregnenolon, erkeklerde ve kadınlardaki temel bir steroid hormon (prohormon)
- Dil altında eriyen hap biçiminde günde bir ila üç defa 50-100 mg androstenedion(andro)
- Günde iki veya üç defa androstenediol (andiol, 4-andiol, androdiol)
- Günde 25-50 mg DHEA
- Günde 25-40 mg çinko
- Her gün taze olarak üç kereviz sağından elde edilen kereviz suyu
- Yulaf ezmesi, mısır ve çam fıstığı bakımından zengin bir diyet
- Çinko, androstenedionun testosterona dönüşümü için gereklidir. Çinko preparatları genellikle bakır eksikliğini önlemek için bakırda içerir.
- Androjen resplasmanı olarak ginseng
- Günlük 1-9 gr. tablet Asya ginsengi
- Günlük tentür olarak Asya beyaz (20-40 damla) ve Kirin veya koyu kırmızı ginseng (5-20 damla)
- Su içinde üçte-bir çay kaşığı Asya ginsengi ile tienchi (Panax pseudoginseng) birebir karışımı
- Sibirya ginsengi
Gıda ve Takviyeler
Birçok araştırmacı insan vücudunun soyadaki fito-östrojeni ya da yam bitkisindeki progesteronu kullanamadığını ve vücudun bu fito-hormonları biyolojik olarak ulaşılabilir hormonlara dönüştüremediğine inanmaktadır. Ancak bazı araştırmacılar soyada bulunan izoflavonlar (jenistein ve daidzein) denilen fito-östrojenlerin kısa süreli östrojen takviyeleri gereksinimini karşılayabileceğine inanmaktadır. Düşük yağlı diyetteki soya proteini kalp hastalığı riskini azaltır ve izoflavonlar kemik kaybını önlemeye yardımcı olabilir. İzoflavonlar tofu, tempeh ve soya içeceklerinde bulunur ancak soya yağında bulunmaz. Yabani Meksika yamı kreması fito-östrojenler içerebilir; ancak progesteron takviyeleri kadar etkisizdir çünkü sadece insan vücudunda aktif olmayan progesteron öncü maddesi içerirler. Fito-androjenlerin erkeklerde androjen seviyelerini ve androjenin östrojene oranını artırdığı bildirilmiştir.
Yüksek seviyede fitoandrojen içeren yiyecekler şunlardır:
- Kereviz
- Yabani havuç
- Mısır
- Yulaf (Avena sativa)
- Sarımsak (Allium sativum)
- Soğan
- Çam fıstığı
Erkeklerde androjen aktivitesini baskılayan ve androjen seviyesi düşük olan yiyecekler şunlardır:
- Meyan kökü
- Östrojen bakımından çok zengin olan ve bazen kadınlarda ateş basmalarını tedavi için kullanılan karayılan otu (Cimicifuga racemosa)
- En güçlü östrojenli gıdalardan biri olan şerbetçiotu
- Vücuttan östrojenin atılmasını önleyen greyfurt